087. Stapje voor stapje: de tbs’er op pad

Afgelopen week kwam een collega bij mij binnenlopen op kantoor. Op kantoor? Het is toch thuiswerken door Corona? Dat klopt, maar het gemis aan collega’s is mij inmiddels wel opgebroken. Daarnaast begeleid ik een talentvolle stagiaire en die vraagt ook de nodige fysieke aandacht. Eh, dit klinkt fouter dan dat het is. Zonder gein, zonder mensen is er geen zak aan. Hele dagen thuis zitten wordt ook saai. Goed, de collega die binnen kwam lopen vertelde dat ze bezig is met een website met informatie over forensische cliënten, de behandeling en het verloop ervan. De site is bedoeld voor cliënten zelf en zij die hier enige interesse of angst voor hebben. Angst omdat ik net als mijn collega’s op ongeveer elke verjaardag te horen krijg dat ons werk wel heel zwaar en spannend moet zijn. Dit overigens nog los van het gegeven dat ik niet eens mijn functie direct vermeld. Af en toe maak ik dan ook de grap dat ik er al schoonmaakster werk en dat dat inderdaad zwaar is, fysiek dan. Waar die angst vandaan komt begrijp ik overigens wel. Onze welgestelde journalistieke vrienden weten als geen ander een verhaal spannender te maken dan dat deze daadwerkelijk is. Zo was een tijdje geleden een cliënt niet op tijd teruggekomen van verlof. Gelijk paniek in de tent, althans in de media. Uiteindelijk bleek het om een jongen te gaan die de tijd was vergeten en daardoor te laat terugkwam. Daar kwam geen vuurwapen of geweld aan te pas. Misschien is het wel een goed idee om wat meer uitleg te geven over het verlof, aldus mijn collega. Dat leek mij wel een leuk iets om te doen dus hieronder wat uitleg over het verlof, de cliënten en de stappen die moeten worden genomen zodat we een cliënt niet zomaar met een kluitje en een wapen het riet in sturen.

Om uit te leggen wat verlof bij forensische cliënten inhoudt, ontkom ik er niet aan om te starten met uit te leggen over wie we het hier nu hebben. Volgens de wet kunnen forensische cliënten in twee groepen worden verdeeld. De eerste groep zijn de cliënten waarbij tbs met dwangverpleging is opgelegd. Jeugdigen kunnen een PIJ-maatregel opgelegd krijgen. Kort door de bocht zou je dit tbs met dwangverpleging voor jeugdigen kunnen noemen. De tweede groep zijn alle andere forensische titels, denk hierbij aan de draaideurcrimineel met een maatregel (ISD), de cliënten met een voorwaardelijke veroordeling die, als ze zich gedragen en behandeling volgen, niet naar de gevangenis hoeven om hun straf uit te zitten of andere veroordeelden die hebben gekozen voor behandeling in plaats van het verblijf uit te zitten in de gevangenis. Ik zal je besparen om alle 25 andere titels uit te leggen, daarvoor heb je de website van DJI of wikipedia, niet deze blog.

Deze forensische cliënten volgen behandeling in een instelling met als doel om uiteindelijk te resocialiseren en terug te keren in de maatschappij. Om deze stap niet te groot te maken is gekozen voor een verlofsysteem dat door hogerhand is opgelegd. Voorafgaand wordt er in samenspraak met de cliënt en het behandelteam een verlofplan opgezet. Elke stap die in het verlofplan is opgenomen wordt nauwkeurig beschreven zodat de cliënt weet waar hij aan toe is en wat er van hem wordt verwacht. Zo is een eerste stap in het verlofplan vaak beveiligd verlof. Dit houdt in dat er met de cliënt en de begeleider ook een beveiliger mee gaat. Wanneer dit verlof naar behoren verloopt, wordt de beveiliger vervangen door nog een begeleider van de cliënt. Met z’n drieën zullen zij op pad gaan volgens de stappen die in een verlofplan zijn beschreven. Dat kan zijn van een rondje om de instelling lopen tot aan een familiebezoek of een paar uurtjes naar het winkelcentrum.

Wanneer dit naar veelvuldig uitvoeren (soms wel rond de zeventig verlofmomenten, afhankelijk van wat een cliënt aan verantwoordelijkheid kan dragen) succesvol verloopt, kan worden besloten dat de cliënt maar met één begeleider op pad hoeft. Overigens wordt niet zomaar afgeschaald. Wanneer een begeleider denkt dat het beter is dat hij pepperspray meeneemt als hij op verlof gaat met de cliënt, dan klopt er iets niet en moet er een ander gesprek gevoerd worden. Gaat dit proces ook naar behoren dan kan een cliënt onbegeleid verlof krijgen. Het is dus zeker niet zo dat gekkies vanuit de instelling ineens hele dagen op zichzelf door de stad mogen struinen en anderen lastig kunnen vallen. Hier wordt wel degelijk een weloverwogen keuze in gemaakt. Het opbouwen van verlof is immers steeds een afweging van het vertrouwen om cliënt de ruimte te geven zijn vrijheden uit te bouwen en anderzijds de maatschappij te beschermen tegen de eventuele gevaren. Sommige cliënten zullen daarom ook niet verder komen dat begeleid verlof. Wanneer zij keer op keer te gevaarlijk blijken te zijn, wordt er niet afgeschaald en bemoeilijkt dit het proces om terug te keren naar de maatschappij.

Wanneer de kust veilig is, cliënt heeft bewezen dat hij zichzelf zonder begeleiding prima kan redden, en dan bedoel ik dat hij zich gedraagt zonder het plegen van strafbare feiten, kan aan hem transmuraal verlof worden verleend. Leuk scrabble-woord trouwens. Dit houdt in dat hij onbegeleid meerdere dagen buiten de instelling kan verblijven. Vaak wordt dan al met de cliënt gekeken naar een woning en een baan zodat de cliënt bij zijn terugkeer in de maatschappij niet gelijk om een uitkering hoeft te vragen of bij de daklozenopvang terecht komt. Gelet op het recidiverisico is het ook beter om een woning en een baan te hebben, dat voorkomt vaak dat iemand opnieuw strafbare feiten gaat plegen, al is het alleen al om zichzelf te voorzien van eten.

Gaat het buiten de instelling ook naar wens, dan wordt gekeken of de forensische cliënt van zijn titel af mag. Het risico op strafbare feiten is inmiddels naar een aanvaardbaar laag niveau gedaald. Nee, het worden geen engeltjes, maar een ander lastig vallen hebben ze als het goed is wel afgeleerd. Bij de forensische cliënten met een overige titel gaat dit proces trouwens makkelijker dan bij de cliënten die een tbs met dwangverpleging opgelegd hebben gekregen. Aangezien alles via het ministerie van Justitie en Veiligheid moet lopen, zal deze procedure veel meer tijd in beslag nemen dan bij de overige titels. Jazeker, de minister moet goedkeuring geven voor elke verlofaanvraag voor alle tbs-cliënten met dwangverpleging in Nederland. Nu wordt er veel voorwerk gedaan voordat een aanvraag bij de minister uitkomt. Zo wordt een verlofaanvraag eerst nog besproken bij de interne verloftoetsingscommissie van de instelling, waarna het de AVT bereikt, de Algemene Verloftoetsingscommissie. Dit is een landelijke commissie die een oordeel over de verlofaanvraag geeft zonder de cliënt te kennen en waarbij zij zich enkel baseren op de aangeleverde stukken. Uiteindelijk komt het bij een delegatie van de minister terecht die beslissen of het verlofplan doorgang kan hebben of niet. Voor de tweede groep is dit eenvoudiger. Zij zijn enkel afhankelijk van de beslissingen op verlofaanvragen die binnen de instelling zelf worden beoordeeld.

Ook zijn cliënten met tbs met dwangverpleging niet zo van hun titel af. In dit geval beslist namelijk de rechter of de tbs-titel wordt opgeheven en niet reclassering, het openbaar ministerie, de instelling of de gevangenis. Hoe dat zit? Wanneer een dader van een misdrijf tbs met dwangverpleging opgelegd krijgt, vindt er elke één à twee jaar een verlengingszitting plaats. Tijdens deze zitting beoordeelt de rechter of cliënt nog een gevaar vormt voor de samenleving. Wanneer het einde van de titel in zicht is, kan de rechter tegenwoordig niet ineens de titel tbs met dwangverpleging ‘eraf halen’ maar wordt deze omgezet naar een voorwaardelijke beëindiging, zoals dat heet. Het is een soort proeftijd voor deze cliënten. Gaat het goed? Dan zal de rechter tijdens de eerstvolgende verlengingszitting beslissen tot het beëindigen van de maatregel tbs met dwangverpleging.

Mocht je dus voortaan een mediabericht voorbij zien komen met de titel ‘ontsnapte tbs’er’, weet dan dat je niet direct in paniek hoeft te raken. Deze cliënt is namelijk al een hele tijd bezig met zijn behandeling, anders mocht hij niet op verlof. Overigens gebeurt ontsnappen vrijwel nooit, want dat betekent dat iemand over de hekken van de instelling is geklommen, maar spreken we juridisch gezien van onttrekken van het toezicht. De spanning mag uiteraard wel verhoogd worden wanneer er ook een officieel opsporingsbericht in het nieuws verschijnt, want dan is er daadwerkelijk iets met deze cliënt aan de hand. Paniek is pas nodig wanneer hij met een mes de boom in je tuin aan het bewerken is. Dan is het beter om toch te politie te bellen en de deur op slot te doen.